पाठ 9 नेपालको वैदेशिक व्यापार

शब्दभण्डार

१. दिइएका शब्द र अर्थबिच जोडा मिलाउनुहोस् :

शब्द                       अर्थ

भूक्षय – बाढी, पहिरो आदिका कारण जमिन भासिने काम

पूर्वाधार – मुख्य आधार

विकिरण – शक्तिशाली किरण

निशस्त्रीकरण – हातहतियार नष्ट गर्ने काम

जीवाणु – अति सूक्ष्म किटाणु

खण्डन – अर्काको विचार वा सिद्धान्त काट्ने काम

सम्पदा – सम्पत्ति

बहुमुखी – विभिन्न विषयक्षेत्रको ज्ञान हासिल गरेको

प्राङ्गारिक – पातपतिङ्गर आदि कुहिएको रूप

२. कोष्ठकबाट खाली ठाउँमा उपयुक्त शब्द भर्नुहोस् :

(क) विश्वमा इन्धनको सङ्कट बढ्दै छ ।

(ख) हामीले पर्यावरण जोगाउन वृक्षरोपण गर्नुपर्छ ।

(ग) नेपालको संविधानले मौलिक हक तोकेको छ । 

(घ) निर्वाचन आयोग निर्वाचन गराउँदै छ । 

(ङ) प्राकृतिक संसाधनको समुचित प्रयोग गर्नुपर्छ ।

३. दिइएका पदावली बुझाउने शब्द ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार‘ प्रबन्धबाट पहिचान गरी लेख्नुहोस् : 

(क) वस्तु वा सामान साटासाट गर्ने काम : वस्तु विनिमय

(ख) सरकारको आर्थिक प्रणाली : अर्थतन्त्र

(ग) आधुनिक बनाउने काम वा प्रक्रिया : आधुनिकीकरण

(घ) उत्पन्न गरेर वा उब्जाएर तयार पारिएको वस्तु : उत्पादन 

(ङ) चारैतिरबाट जमिनले घेरिएको देश : भूपरिवेष्टित

४. ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार‘ प्रबन्धबाट सातओटा पारिभाषिक प्राविधिक शब्द खोजी तिनलाई वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् ।

अवमूल्यन : संसारका मुद्राहरूको अवमूल्यन हुनुको पछाडि अर्थ व्यवस्थामा भइरहेका घटनाहरू जिम्मेवार छन् ।

आयात : विदेशबाट विभिन्न स्माट फोन नेपालमा आयात हुन्छन् ।

निर्यात : नेपालका मौलिक सामान विभिन्न देशमा निर्यात गर्ने हो भने देशको अर्थतन्त्र बलियो हुन्छ ।

पारवाहन : हाम्रो देश नेपालले पारवाहनको समस्या भोग्नुपर्दैन ।

टकसार : टकसार कार्यालयबाट बुवाले धातुका मुद्रा लिएर आउनुभयो ।

वाणिज्य : वाणिज्य सन्धि गरेकै कारण नेपाल अरु देशसँग नजिक छ ।

विनिमय : वस्तु विनिमयले सुरुमा धेरैलाई सहज तुल्याएको थियो ।

बोध र अभिव्यक्ति

३. ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार‘ प्रबन्ध पढी दिइएका प्रश्नको मौखिक उत्तर दिनुहोस् :

(क) व्यापारको सामान्य उद्देश्य के हो ?

उत्तर : व्यापारको सामन्य उद्देश्य नाफा कमाउनु हो ।

(ख) लिच्छवीकालमा व्यापारलाई कसरी सहज बनाइएको थियो ?

उत्तर : लिच्छवीकालमा व्यापारलाई सुन, चाँदी तथा तामाका मुद्रा प्रचलनमा ल्याएर सहज बनाइएको थियो । 

(ग) कसले तिब्बतसँग व्यापार सञ्चालन गरेका थिए ?

उत्तर : प्रताप मल्लले तिब्बतसँग व्यापार सञ्चालन गरेका थिए ।

(घ) नेपालले किन घाटा व्यापार सहनुपरेको छ ?

उत्तर : नेपालले जनशक्ति पलायन, घरेलु प्रकृतिका उत्पादनमा मात्र सीमित, औद्योगिकीकरणप्रतिको निष्क्रियता, नेपाली मुद्राको अवमूल्यन जस्ता कारणले घाटा व्यापार सहनुपरेको छ । 

(ङ) पाठको पहिलो अनुच्छेदमा कुन विषयवस्तु समेटिएको छ ?

उत्तर : पाठको पहिलो अनुच्छेदमा शीर्षकको परिचयसँग सम्बन्धित विषयवस्तु समेटिएको छ ।

४. ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार‘ प्रबन्धको पहिलो अनुच्छेद शिक्षकबाट सुनेर लेख्नुहोस् ।

कुनै पनि वस्तु वा मालसामान खरिद अथवा उत्पादन गरेर बिक्रीवितरण गर्ने कार्यलाई व्यापार भनिन्छ । व्यापारको सामान्य उद्देश्य नाफा कमाउनु हो तथापि यसलाई नाफामूलक र सेवामूलक व्यवसाय मान्ने गरिन्छ । वस्तु तथा मालसामानको प्रकृतिअनुसार व्यापारलाई सामान्यतः स्थानीय, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय गरी तीन भागमा वर्गीकरण गर्ने गरिन्छ । स्थानीय व्यापार भन्नाले स्थानीय स्तरमा उत्पादित वस्तु वा मालसामान त्यहीँ बेचबिखन गर्ने भन्ने बुझिन्छ । राष्ट्रिय व्यापारअन्तर्गत देशका कुनै भूभागमा वस्तु वा मालसामान उत्पादन गरी देशभित्रकै अर्को स्थानमा किनबेच गरिन्छ । यदि अर्को मुलुकमा वस्तु वा मालसामान किनबेच हुन्छ भने त्यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार भनिन्छ ।

५. ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार‘ प्रबन्ध पढी दिइएका प्रश्नको सङ्क्षिप्त उत्तर लेख्नुहोस् :

(क) व्यापार भन्नाले के बुझिन्छ ?

उत्तर : व्यापार भन्नाले कुनै पनि वस्तु वा मालसामान खरिद अथवा उत्पादन गरेर बिक्रीवितरण गर्ने कार्यलाई बुझिन्छ । यसलाई नाफामूलक तथा सेवामूलक व्यवसाय मान्ने गरिन्छ ।

(ख) सेन वंशका पालामा कस्ता व्यावसायिक वर्ग विभाजन गरिएका थिए ?

उत्तर : सेन वंशीका पालामा कृषि तथा घरेलु उद्योगको राम्रो विकास भएको थियो । त्यस वेलामा चर्मकार, लौहकार, सुवर्णकार, ताम्रकार जस्ता व्यावसायिक वर्ग विभाजन गरिएको थियो ।

(ग) नेपालबाट प्रमुख रूपमा विदेश निर्यात हुने वस्तु कुन कुन हुन् ? 

उत्तर : नेपालमा विदेशी पर्यटकको आगमनसँगै नेपाली हस्तकला, वास्तुकला, तयारी पोसाक, गलैँचा जस्ता वस्तु तेस्रो मुलुकमा निर्यात हुने गरेका छन् । त्यस्तै यार्चागुम्बा, चिया, कफी, अलैंची, जुट जडीबुटी र नगदेबालीले पनि विश्वबजारमा निर्यात भई बजार पाएका छन् । गोलभेडा, खुर्सानी तितेकरेला, काउली, बन्दा, आलु जस्ता तरकारीहरू खाडी मुलुकमा निर्यात हुने गरेका छन् । यसरी नेपालबाट प्रमुख रूपमा कृषिजन्य वस्तु, तयारी पोसाक, जडीबुटी र पशुजन्य कच्चा पदार्थ विदेश निर्यात हुने वस्तु हुन् ।

(घ) नेपालले कसरी विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छ ?

उत्तर : नेपालले विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न जनशक्ति पलायनलाई रोक्नुपर्छ र स्वदेशमै रोजगारीका अवसरहरू प्रदान गर्न सक्नुपर्दछ । त्यसै गरी कपडा, जुत्ताचप्पल, कागज, खाने तेल जस्ता उपभोग्य वस्तुमा आत्मनिर्भर बन्नुपर्छ । कृषिजन्य उत्पादनमा आत्मनिर्भर बनेर कृषिजन्य आयातलाई कम गर्नुपर्छ । विदेशमा उच्च माग भएका गलैँचा, मूर्ति जस्ता वस्तुलाई घरेलु उत्पादनबाट औद्योगिक उत्पादनमा रूपान्तरण गर्नुपर्छ । त्यस्तै पशुजन्य उत्पादनमा पनि आत्मनिर्भर बन्नुपर्छ । विदेशमा अत्यधिक माग भएका चिया, अलैंची, कफी, मह आदिको उत्पादन बढाउने र कृषिजन्य उत्पादनलाई निर्यात गरी नेपालले विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छ।

६. ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार‘ प्रबन्धको चौथो अनुच्छेदबाट चारओटा प्रश्न बनाउनुहोस् र तिनका उत्तर पनि लेख्नुहोस् ।

उत्तर : चौथो अनुच्छेदबाट चारओटा प्रश्न र तिनका उत्तर :

(क) नेपालको कुन काललाई अर्थतन्त्रको स्वर्णकाल मानिन्छ ? 

उत्तर : नेपालको मल्लकाललाई अर्थतन्त्रको स्वर्णकाल मानिन्छ ।

(ख) कुन स्थानमा नेपाली वाणिज्य दूतावास स्थापना गरिएको थियो ?

उत्तर : तिब्बतको ल्हासामा नेपाली वाणिज्य दूतावास स्थापना गरिएको थियो ।

(ग) मल्लकालमा कुन कुन वस्तु आयात र निर्यात गरिन्थ्यो ?

उत्तर : मल्लकालमा खाद्यान्न, औषधीजन्य जडीबुटी, धातुका सामान, धूप, रङ, हाड, छाला आदि निर्यात गरिन्थ्यो भने मसला, नुन, रेसमी कपडा आदि निर्यात गरिन्थ्यो ।

(घ) व्यापारको विकास र विस्तारमा कुन कुन मल्ल राजाहरूको विशेष योगदान रहेको थियो ? 

उत्तर : व्यापारको विकास र विस्तारमा महेन्द्र मल्ल प्रताप मल्ल र सिद्धिनरसिंह मल्लको विशेष योगदान रहेको थियो

७ व्याख्या गर्नुहोस् :

दिगो अर्थतन्त्रका लागि सन्तुलित वैदेशिक व्यापार अनिवार्य सर्त हो ।

प्रस्तुत प्रबन्धांश ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार‘ शीर्षकको प्रबन्धबाट लिइएको हो । यसका लेखक कक्षा ८ नेपाली पाठ्यपुस्तक लेखक समूहमध्येका एक हुन् । नेपालमा दिगो अर्थतन्त्रको विकास गरेर विभिन्न देशबिचको व्यापारलाई व्यवस्थित र सन्तुलित बनाउनु पर्ने सन्दर्भ प्रबन्धांशमा अभिव्यक्त गरिएको छ ।

कुनै पनि राष्ट्रको अर्थतन्त्रलाई दिगो बनाउनका लागि वैदेशिक व्यापारलाई व्यवस्थित र सन्तुलित बनाउनु आवश्यक हुन्छ । आयात बढी र निर्यात कम भएमा व्यापार घाटा हुन्छ । यसले देशको अर्थतन्त्र असन्तुलित बन्दै जान्छ । नेपालको वैदेशिक व्यापार पनि घाटामा रहेको छ । नेपालको अर्थतन्त्रलाई सबल बनाउन महँगा र विलासी वस्तुको आयातलाई निरुत्साहित गर्नुपर्छ । बरु त्यस्ता वस्तु स्वदेशमा नै उत्पादन गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । नेपालको वैदेशिक व्यापार र बाह्य पर्यटनलाई समानान्तर रूपमा प्रवर्धन गर्न सक्यो भने तीव्र गतिमा आर्थिक विकास हासिल गर्न सकिन्छ । त्यस्तै विदेश अध्ययनका नाममा भइरहेको स्वदेशी मुद्राको बहिगर्मनलाई रोक्नुपर्छ । कृषिमा आत्मनिर्भर बनी कृषिजन्य उत्पादनको आयात कम गर्नुपर्छ । विदेशमा उच्च माग भएका वस्तुको उत्पादन बढाउनुपर्छ ।

यसप्रकारका कार्य गर्न सकेको खण्डमा नेपालको वैदेशिक व्यापारलाई व्यवस्थित र सन्तुलित बनाउन सकिन्छ । सन्तुलित वैदेशिक व्यापार नेपालको दिगो अर्थतन्त्रको लागि अनिवार्य सर्त हो भन्ने कुरा माथिको प्रबन्धांशले स्पष्ट पारेको छ ।

८. नेपालले वैदेशिक व्यापार लाभदायक हुन्छ ।‘ अनुच्छेद पढी सार लेख्नुहोस् ।

उत्तर : ‘नेपालको वैदेशिक व्यापार लाभदायक हुन्छ ।‘ अनुच्छेदको सार :-

नेपालले वैदेशिक व्यापार घाटा निराकरणका लागि आफ्ना जनशक्तिलाई रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्दै कपडा, जुत्ताचप्पल, कागज, खाने तेल जस्ता उपभोग्य वस्तुमा आत्मनिर्भर हुनुपर्छ । कृषिजन्य आयातलाई कम गर्दै व्यावसायिक र आधुनिक कृषि गर्नु अपरिहार्य छ । कृषिजन्य, पशुजन्य र फलफूलको उत्पादनमा आत्मनिर्भर बन्नुपर्छ । विदेशमा अत्यधिक माग भएका वस्तुको उत्पादन बढाउँदै कृषिजन्य उत्पादनलाई निर्यात गर्न सक्नुपर्छ ।

९. विदेशमा उच्च माग हुने घरेलु उत्पादनलाई औद्योगिक उत्पादनमा कसरी रूपान्तरण गर्न सकिन्छ ? आफ्ना तर्क प्रस्तुत गर्नुहोस् ।

उत्तर : नेपाली हस्तकला, वास्तुकला, तयारी पोसाक गलैँचा जस्ता घरेलु उत्पादन विदेशमा निर्यात हुने गरेको छ । गलैंचा, मूर्ति लगायतका घरेलु उत्पादनको विदेशमा उच्च माग रहेको छ । यस्ता वस्तुहरूको हामीले उत्पादन बढाउन सकिरहेका छैनौं । यस्ता वस्तुको उत्पादन बढाउनका लागि औद्योगिक उत्पादनमा रूपान्तरण गर्नु आवश्यक छ। घरेलु प्रक्रियाबाट मात्र उत्पादन बढाउन सकिँदैन ।

विदेशमा उच्च माग हुने गरेका घरेलु उत्पादनलाई औद्योगिक उत्पादनमा रूपान्तरण गर्न सर्वप्रथम त लगानी बढाउनुपर्छ । आधुनिक मेसिनको प्रयोग गर्नुपर्छ । यस्ता पेसाप्रति मानिसको आकर्षण बढाउनुपर्छ । कामदारका लागि तालिमको व्यवस्था गर्नुपर्छ । आधुनिक मेसिन प्रयोग गर्न सक्ने सिप र क्षमताको विकास गर्नुपर्छ । विद्युतलाई सस्तो र भरपर्दो बनाउनु आवश्यक छ । यसरी हामीले घरेलु उत्पादनलाई औद्योगिक उत्पादनमा रूपान्तरण गर्न सक्छौँ ।

१०. ‘उद्योगको महत्त्व‘ शीर्षकमा आफ्नो विचार लेख्नुहोस् ।

उद्योगको महत्त्व

उद्योगका माध्यमबाट विभिन्न किसिमका उपभोग्य वस्तुको उत्पादन गर्न सकिन्छ । घरेलु उत्पादनबाट सीमित मात्रामा वस्तु उत्पादन गर्न सकिन्छ भने उद्योगका माध्यमबाट कम समयमा धेरै वस्तुको उत्पादन गर्न सकिन्छ । कपडा, जुत्ताचप्पल, कागज, खाने तेल जस्ता दैनिक उपभोग्य वस्तुको उत्पादन उद्योगकै माध्यमबाट गर्न सकिन्छ । औद्योगिकीकरणमा जोड दिएका राष्ट्रहरूको अर्थतन्त्र सबल रहेको छ । उनीहरू आत्मनिर्भर बनेका छन्, समृद्ध बनेका छन् । त्यहाँ रोजगारीका अवसरहरू पनि प्रशस्तै रहेका छन् । तसर्थ दैनिक आवश्यकता पूरा गर्ने उपभोग्य वस्तुको उत्पादन गर्न, रोजगारीका अवसरहरू वृद्धि गर्न, सबल र आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको विकास गर्न उद्योगको महत्त्व रहेको छ ।

१२. दिइएको अनुच्छेदबाट चारओटा बुँदा टिपोट गरी सारांश लेख्नुहोस् :

चारओटा बुँदा टिपोट :

(क) पाल्पा, भोजपुर, चितवन, नुवाकोट, जुम्ला आदि स्थानका विभिन्न उत्पादनले देशका विभिन्न स्थानमा बजार पाउनु

(ख) जुम्ला, सोलुखुम्बु र मुस्ताङका स्याउ, गोरखाको सुन्तला, रामेछापको जुनारको खोजी बढ्नु 

(ग) मुलुकमा प्रायः सबै ठाउँमा यातायात पुग्नु

(घ) यातायात र सञ्चारले जनताका भावना र सम्बन्ध जोड्नु ।

साराश :

यातायात, सञ्चार र आन्तरिक व्यापार

विभिन्न स्थानका विभिन्न उत्पादनले देशका विभिन्न स्थानमा बजार पाएका छन् । जुम्ला, सोलुखुम्बु र मुस्ताङका स्याउ, गोरखाको सुन्तला, रामेछापको जुनारको खोजी बढेको छ । मुलुकका प्रायः सबै ठाउँमा यातायात पुगेकाले यसले ठाउँलाई मात्र नभई भावनालाई जोडेको छ ।

अनुच्छेदमा भएको शब्द : १००

सारांशमा भएको शब्द : ३५