Class 6 Nepali Notes

पाठ- १

 

मातृभूमिको आवाज

कविता

पाठ - 2

कुमार यवक्रित

पाठ ३ 

 

नेपाली संस्कृति

पाठ - 4

 

छोरालाइ चिठी

पाठ - 5

 

संगीतकार अम्बर गुरुङ

पाठ - 6

 

चम्किला अनुहारहरू

पाठ - 7

 

सम्पत्तिभन्दा स्वास्थ्य ठुलो (वादविवाद )

पाठ ८

मेरा रहर

 

पाठ - 9

 

जाग जाग

पाठ - 10

आशाको दियो

 

 

१. दिइएका अनुकरणात्मक शब्दको मिल्ने क्रियासँग जोडा मिलाउनुहोस् :

 

भुकभुक =भुक्नु

 

 टपक्क= टिप्नु

 

सुक्कसुक्क= रुनु

 

गुनगुन=आवाज निकाल्नु

 

प्याच्च=  भन्नु

 

 ड्याम =  पड्किनु

 

फुङग= उड्नु

टक्क = अडिनु

ग्वाम्लाङ्ग = अँगालो हाल्नु

 

२. तलका दुक्का र तिनका अर्थबिच जोडा मिलाउनुहोस् :

गाली खानु  =कसैले आफूलाई नराम्रो वचन  लागाउनु

 

मुटु चिरिनु = दुखको गहिरो अनुभूति हुनु ।

 

मुखमुखै लाग्नु =तुरुन्त  जवाफ फर्काउनु

 

 माया मार्नु=त्याग्नु

 

काखी च्याप्नु = पक्ष लिनु, पक्षपात गर्नु

 

बढ्ता हुनु = आवश्यकता भन्दा बढी जान्ने हुनु

 

३. तलका उखान र तिनको आशयबिच जोडा मिलाउनुहोस् :

 

अघिको तितो पछिको मिठो  = पहिले नराम्रो वा दुःख भए पनि पछाडि राम्रो वा सुख हुँदा बेस

 

खाने मुखलाई जुँघाले छेक्दैन = काम गर्नेलाई कुनै बाधाले रोक्न नसक्नु

 

ढुङगो खोज्दा देउता मिल्नु = सामान्य वस्तु खोज्दा बहुमूल्य वस्तु प्राप्त गर्नु

 

साँप पनि मरोस लाठी पनि नभाचियोस्  = केही पनि नगुमाईकन काम फत्ते गर्नु

 

नाच्न नजान्ने आँगन टेढो =  आफ्नो ढङ्ग नभईकन अर्कामाथि दोष थोपर्ने

 

 

४. तलका दुक्काहरूलाई अर्थ खुल्ने गरी वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् :

 

टाउकामा टेक्नु (मात्तिएर हेप्नु)  = दाजुले छोरालाई पुलपुल्याएर टाउकामा टेकिसक्यो ।

तालुमा आलु फल्नु (भाग्य सप्रनु) = रामलाई १० लाखको चिट्ठा परेर तालुमा आलु फल्यो ।

घुँडा टेक्नु (हार खानु ) = फुटबल खेलमा हाम्रो टिमसँग सबैले घुँडा टेके।

बाचा बाँध्नु (प्रतिज्ञा गर्नु) = म तिहारमा आउने छु भनी दाजुसँग वाचा बाँधे ।

लख काट्नु (अड्कल गर्नु) = त्यो सामान दोर्जेले नै लगेको हो भनी सबैले लख काटे।

हातमुख जोर्नु (जीविका चलाउनु) = श्यामको परिवारमा एक जनाको कमाईले हातमुख जोर्न पनि धौ धौ परेको छ ।

कम्मर कस्नु (आँट गर्नु) = म पनि अब आउने परीक्षामा प्रथम हुन भनी कम्मर कसेर पढ्न थालेँ ।

घँटामा घाम लाग्नु (बुद्धि खुल्नु ) = पढ्नु पर्छ भनेर बल्ल भाइको पैंटामा घाम लागेको छ ।

नाक काट्नु (बेइज्जत हुनु) =  सानै उमेरमा भागेर विवाह गरेकी उमाले बाबुआमाको नाक काटी ।

 

बोध र अभिव्यक्ति

१. माथिको कथा निम्नानुसारले पठन गर्नुहोस् :

२. दिइएका घटनाहरूलाई पाठका आधारमा घटनाक्रम मिलाई १, २, ३ . को क्रममा राख्नुहोस् :

·     आमा बिरामी भएका कारण विद्यालय जान नसकेकी

·     कल्पना भन्ने साथीले चमेलीको समस्या बुझेकी

·     चमेलीकी आमा बिरामी भएर इन्तु न चिन्तु भई लडेकी गुरुआमाले सबैलाई सम्झाउने प्रयास गर्नुभएको

·     चमेली हरबखत आमाको सेवामा लागेकी

·     अन्त्यमा गुरुआमाले धैर्यले काम गर्नुपर्छ भनी चमेलीलाई सम्झाउनुभएको बाटामा पानी बेचेर आमाको औषधी र सामान्य खानाको जोहो गरेकी

·     गुरुआमाले सम्झाएपछि चमेलीको मनमा आशाको दियो बलेको

·     विद्यालयमा अन्य साथीहरूले चमेलीको खिल्ली उडाएका

 

 

३.पाठका आधारमा दिइएका पात्रहरूका बारेमा मौखिक वर्णन गर्नुहोस् :

 

क.चमेली :

उत्तर - चमेली कथाकी प्रमुख पात्र, विभिन्न समस्यामा परेकी, मिहिनेती, असल स्वभाव भएकी, आशावादी पात्र हुन् ।

 

ख .आमा :

उत्तर आमा चमेलीलाई पढाएर ठुलो मान्छे बनाउने सपना देखेकी, श्रीमान्को मृत्युपछि अरूको घरमा काम गरेर भए पनि छोरीलाई पालेकी असल अभिभावक हुन् ।

 

ग.कल्पना :

उत्तर - चमेलीकी साथी, अरूको समस्यालाई आफ्नै समस्या ठान्ने, सहयोगी पात्रका रूपमा कल्पनाको भूमिका रहेको छ ।

 

घ. सविता गुरुआमा :

उत्तर - असल, उत्प्रेरक, विद्यार्थीलाई हौसला जगाउने, चमेलीको मनमा आशाको दियो बालिदिने पात्रका रूपमा सविता गुरुआमा रहेकी छन्।

 

६. पाठका आधारमा उत्तर दिनुहोस् :

(क) चमेलीकी आमाको रहर के थियो ?

उत्तर - चमेलीकी आमाको रहर चमेलीलाई पढाएर ठुलो मान्छे बनाउने थियो ।

 

(ख) चमेलीका जीवनमा कस्ता समस्या आइपरेका थिए ?

उत्तर - चमेलीका जीवनमा बुबाको दुर्घटनामा परेर मृत्यु हुनु, अरूको घरमा काम गरेर आफूलाई पाल्ने आमा पनि बिरामी भएर थला पर्नु जस्ता दुःखद समस्या आइपरेका थिए ।

 

(ग) चमेलीलाई कसले आशाको दियो जगाइदियो ?

उत्तर - चमेलीलाई सविता गुरुआमाले आशाको दियो जगाइदिनुभयो ।

 

७. भाव विस्तार गर्नुहोस् :

समस्या भए समाधान पनि त निस्किन्छ नि ।

 

उत्तर: प्रस्तुत वाक्यांश कक्षा ६ पाठ १० आशाको दियो' भन्ने कथाबाट निकालिएको हो । यस कथामा कथाकी पात्र चमेली बाबाको मृत्युपछि एक्लीआमाको साहारमा हुर्किएकी थिइन् । जब तिनै आमा पनि बरामी भएर थला परेपछि चमेली विद्यालय जान सक्दिनन् । त्यही समयमा चमेली साथी कल्पनासँग भेट हुँदा समस्याका कारण विद्यालय जान नसकेको भन्ने सुने पछि कल्पनाले दुःख बाँड्यो भने पो कम हुन्छ । समस्या सँगै समाधान पनि हुन्छ नलुकाई भन भन्ने प्रसङ्गमा व्यक्त गरिएको वाक्य हो ।

मानिस भएपछि विभिन्न समस्या आइपर्छन् । भनिन्छ समस्या मात्रै आउँदैन समाधान पनि सँगै लिएर आएको हुन्छ । समस्या आइपरेपछि मानिस दु:खी हुन्छ । ऊ पीडा महसुस गर्छ। मानसिक तनाव बढ्दै जान्छ । तसर्थ यसलाई कम गर्न हामीले आफ्नो मिल्ने साथीलाई सबै समस्या सुनाउनुपर्छ। मिल्ने साथीलाई समस्या लुकाउनु हुँदैन । हामीले आफ्नो दुःख बाँडेमा मन हलुका हुन्छ । समस्या सुनाएपछि कुनै न कुनै समाधान पनि निस्कन्छ भन्ने आशय माथिको भनाइमा छ । तसर्थ समस्या भए समाधानको उपाय पनि हुन्छ । हामी समस्यासँग डराउनु भन्दा समाधानको उपाय खोज्नुपर्छ । उचित समाधान निस्कने हुँदा हामीले पनि आफ्ना समस्या मिल्ने साथीलाई सुनाउने गर्नुपर्दछ ।

 

 

६. माथिको कथा पढी एक अनुच्छेदमा उक्त कथाको सन्देश लेख्नुहोस्।

 

उत्तरः मानिसले अप्ठ्यारो समयमा धैर्यले काम गर्नुपर्छ । जीवन सङ्घर्षपूर्ण छ । जीवनमा समस्यादेखि भाग्नु हुँदैन । समस्यालाई डटेर समाधान गर्दै जानुपर्छ । हामीले हरेस खानु हुँदैन । हरेक व्यक्तिको जीवनमा आशाको दियो जागी निरन्तर बाल्ने प्रयत्न गरिरहेमा एक दिन न एक दिन सफल बन्न सकिन्छ । हरेक व्यक्तिले हरेक व्यक्तिलाई निराशा होइन आशामुखी बनाउन प्रेरित गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश कथाले दिएको छ ।

 

७. अनुच्छेद पढ्नुहोस् र एकतिहाइमा सार लेख्नुहोस् :

उत्तर:

साहित्यकार मोतीराम भट्ट

 

मोतीराम भट्टले नेपाली साहित्यमा थुप्रै अजर अमर कृतिहरू लेखेका छन् । उनले नेपाली साहित्यमा समस्यापूर्ति कविता लेख्ने चलन चलाए । प्रेसको स्थापना गरी रामायणको बालकाण्ड छपाए । त्यस्तै नेपाली भाषामा पत्रिकाको प्रकाशन गरे । उनी माध्यमिक कालीन केन्द्रीय प्रतिभा, प्रथम गजलकार, नाटककार, जीवनीकार र कविका साथै अन्वेषक र पत्रकारका रूपमा परिचित छन् ।

 

अनुच्छेदमा भएका शब्द -१२४ 

लेख्नुपर्ने शब्द ४२ 

लेखेका शब्द - ४६

 

८. तलका बुँदाका आधारमा छोटो कथा लेख्नुहोस् :

 उत्तर:

चलाखू माहुते र बुद्धिहीन हात्ती

 

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज नजिकैको गाउँमा एउटा माहुते थियो । उसको मुख्य काम चितवन घुम्न आउने पर्यटकलाई हात्तीमा राखेर जङ्गल सफारी गराउनु रहेको थियो । उसँग हात्तीको एउटा सानो छावा पनि थियो । छावा साह्रै चकचके थियो । माहुतेले त्यसका खुट्टामा साङ्लाले बाँधेर खम्बामा अल्झाएर राख्न थाल्यो । छावाले त्यो साङ्लो चुडाउन बल गर्यो तर सकेन । अनेक कोसिस गर्दा पनि सकेन । छावाको खुट्टामा घाउ भयो तर पनि साङ्लो चुडाउन सकेन । छावाले दिनहुँ बल गर्नुसम्म गयो तर असफल भयो । छावा बढ्दै गयो र घरीघरी साङ्लो चुडाउन खोज्यो तर पनि चुडाउन सकेन । ऊ हरेस खाएर पछि पछि त चुडाउने प्रयास गर्नै छोड्यो । यो सबै कुरा बुझेको माहुतेले एउटा सानो डोरीले हात्तीको खुट्टालाई खम्बामा बाँधे जस्तो गरेर हात्तीलाई राख्न थाल्यो । हात्ती त्यसैमा अल्झेर एकै ठाउँमा बस्न थाल्यो । पछिपछि उसले प्रयास गर्न पनि छाड्यो । प्रयास गरिरहेमा सफल हुन सकिन्छ तर हरेस खाएमा असफल भइन्छ भन्ने शिक्षा यस कथाले दिन्छ ।

 

९. आवश्यकताअनुसार समूह बन्नुहोस् । हरेक समूहले 'आशाको दियो' कथाबाट एकदुई शब्दमा उत्तर आउने दुई दुईओटा प्रश्न बनाउनुहोस् र आफ्नो समूहले बनाएका प्रश्न पालैपालो सुनाउनुहोस् ।

 

उत्तर: एकदुई शब्दमा उत्तर आउने प्रश्न

(क) कथाकी मुख्य पात्र चमेली के बेच्दै हिँडेकी छे ? पानी

(ख) चमेलीलाई आशाको दियो कसले जगाइदियो ? सविता गुरुआमाले

 

१०. कल्पना गर्नुहोस् कि तपाईंको नजिकको साथी कुनै कुरामा असफल भयो । त्यस असफलताले |उसलाई गहिरो चोट लाग्यो । यस्तो बेलामा हतासमा भएको उक्त साथीलाई तपाईं कसरी सम्झाउनुहुन्छ? कसरी सान्त्वना दिनुहुन्छ ? हतास भएको उक्त साथीलाई कसरी प्रोत्साहन गर्नुहुन्छ, कक्षामा बताउनुहोस् ।

 

उत्तर : भनिन्छ नि, असफलता नै सफलताको प्रतिक हो । त्यसैले एक पटक असफल हुँदैमा आत्तिनु हुँदैन, एक दिन अवश्य सफल भइन्छ । वास्तवमा भन्ने हो भने जीवनको सुरुआत नै असफल हुनु हो । साथी असफल हुनु नै जीवन सकिनु होइन । असफलताबाट नै सफलता हात पार्न सकिन्छ । हामीले हरेस खानु हुँदैन । एकदुई पटकको असफलताबाट आत्तिन थाल्यो भने मानिस अगाडि बढ्न सक्दैन । असफल हुँदा दुःख लाग्नु स्वाभाविक हो । हामीले यस अवसरलाई शक्तिमा बदल्न सक्नुपर्छ र पक्कै पनि एक दिन सफल भइन्छ ।

 

भाषिक संरचना र वर्णविन्यास

१. दिइएको अनुच्छेद पढ्नुहोस् र रातो अक्षरका विभक्ति पहिचान गरी लेख्नुहोस् :

उत्तर दिइएको अनुच्छेदमा भएका विभक्तिहरू - मा, को, देखि, ले, बाट, लाई, री

 

माथिको अनुच्छेदमा कुन विभक्ति सबैभन्दा धेरै पटक प्रयोग भएको छ ? त्यो कति पटक प्रयोग भएको छ ?

 

उत्तर माथिको अनुच्छेदमा 'ले' विभक्ति सबैभन्दा धेरै पटक प्रयोग भएको छ। त्यो आठ पटक प्रयोग भएको छ ।

एकपल्ट मात्र प्रयोग भएका विभक्ति कुन कुन हुन्, लेख्नुहोस् ।

 

उत्तर =एकपल्ट मात्र प्रयोग भएका विभक्ति देखि, री हन ।

 

 

२. उपयुक्त ठाउँमा ठिक विभक्ति भरी तलका वाक्यहरूको पुनर्लेखन गर्नुहोस्:

 

क.मैले भाइ भेटेको छैन ।

उत्तर = मैले भाइलाई भेटेको छैन ।

 

ख.हरि काठमाडौँ देखेको छ ।

उत्तर = हरिले काठमाडौँ देखेको छ ।

 

ग. राम बुबा र म चिन्नुहुन्छ । 

उत्तर = रामले बुबा र मलाई चिन्नुहुन्छ ।

 

घ.पर्सि विद्यालय सुरु हुन्छ ।

उत्तर = पर्सिबाट विद्यालय सुरु हुन्छ ।

 

ङ. पासाङ टेबल किताब राख्यो ।

उत्तर =   पासाङले टेबलमा किताब राख्यो । 

 

च.अञ्जली सुम्निमा साथी ठान्छिन् । 

उत्तर =  अञ्जलीले सुम्निमालाई साथी ठान्छिन् । 

 

छ.केटो कैंची साथी कपाल काट्यो ।

उत्तर = केटोले कैंचीले साथीको कपाल काट्यो ।

 

ज.हाम्रो घर छेउ ठुलो पसल छ।

उत्तर =  हाम्रो घरको छेउमा ठुलो पसल छ ।

 

झ.काका धरान हिँडेर काँकडभिट्टा आइपुग्नुभयो । 

उत्तर =  काका धरानदेखि हिँडेर काँकडभिट्टा आइपुग्नुभयो । 

 

य.मनोज दिदी म घर बोलाउनुभएको छ ।

उत्तर =  मनोजकी दिदीले मलाई घर बोलाउनुभएको छ ।

 

३.माथिका संवादमा प्रयुक्त सातओटा विभक्ति टिपेर वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् ।

को  = चमेलीको आमा बिरामी हुनुहुन्छ । 

लाई = मलाई घुम्न मन पर्छ । 

ले = दाजुले मलाई मोबाइल ल्याइदिनुभयो ।

मा = तिहारमा भैलो खेलेर रमाइलो गर्नुपर्छ । 

देखि = घरदेखि विद्यालय जान मलाई १५ मिनेट लाग्छ ।

री = मेरी बैनी असल छन्।

बाट = मबाट गल्ती भए क्षमा पाउँ ।

 

४. अनुच्छेदमा रेखाङ्कन गरिएका शब्द टिप्नुहोस् र कर्ता र कर्म कारक पहिचान गरी तालिका बनाई लेख्नुहोस् :

 

भाइ खाजा खान्छ । उसले बहिनीलाई बोलाउँदा उनीहरू चउरमा खेल्छन् । बहिनीले उसका साथीहरू पनि बोलाउँछिन् । साथीहरू पनि केही बेर खेल्छन् । साँझ हुन्छ। आमा उनीहरूलाई बोलाउनुहुन्छ । उनीहरू घर

जान्छन् । उनीहरू खाना खान्छन् ।

 

कर्ता कारक

भाइ, उसले, उनीहरू, बहिनी,

साथीहरू,आमा, उनीहरू

 

कर्म कारक

खाजा, बहिनीलाई, उनीहरूलाई, खाना

 

५. तलका वाक्यमा आएका कारक चिनेर खाली ठाउँमा लेख्नुहोस् :

 

क.गुरुले कथा पढाउनुभयो ।

उत्तर =गुरुः कर्ता कारक, कथा : कर्म कारक

 

ख.उनीहरू घरमा बस्छन् ।

उत्तर - उनी =कर्ता कारक

 

ग. काठमाडौँबाट पोखरा जाने बस छुट्यो ।

उत्तर =बस : कर्म कारक

 

घ. भाइले चम्चाले भात खायो ।

उत्तर= भाइ : कर्ता कारक , भात : कर्म कारक 

 

ङ.  उनका घरमा पूजा छ।

उत्तर= उन ; कर्ता , पूजा : कर्म 

 

६. अनुच्छेद पढ्नुहोस् र ग्यँ एवम् ज्ञ प्रयोग भएका शब्दको छुट्टाछुट्टै सूची बनाउनुहोस् :

 

ग्याँचराजले ज्ञानगुनका धेरै कुरा बुझेको छैन तर ऊ ज्ञानविज्ञानका कुरालाई अवज्ञा गर्दैन । उसले आफ्ना भाइलाई चाहिँ ज्ञानी बनाउने विचार राखेको छ । ऊ भाइको विज्ञतामा मक्ख छ। आफू भने गलामा ग्यॉटिस झुन्ड्याएर ग्याँठवाला जुत्तामा सजिएर बजार जान्छ। आमाको आज्ञाअनुसार बजारबाट ग्याँस लिएर आउँछ ।

 

'ग्यँ' लागेका शब्द

ग्याँचराज, ग्यॉटिस, ग्याँठवाला, ग्याँस

 

'ज्ञ' लागेका शब्द

 ज्ञानगुन, ज्ञानविज्ञान, अवज्ञा, ज्ञानी, विज्ञता, आज्ञा

पाठ - ११ 

 

सहभागिताका लागि निवेदन

पाठ - 12

 

थोमस एल्भा एडिसन

पाठ - 13

 

लाग्दछ मलाई रमाइलो

पाठ - 14

 

 वनभोज

पाठ - 15

 

पानीको कथा

पाठ - 16

 

मायाको घर